तर्कसंग्रहः
निधाय हृदि विश्वेशं विधाय गुरुवन्दनम् ।
बालानां सुखबोधाय क्रियते तर्कसंग्रहः ॥
द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाभावाः सप्त पदार्थाः ॥
१. तत्र द्रव्याणि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसिनवैव ॥
२. रूपरसगन्धस्पर्शसंख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वगुरुत्वद्रवत्वस्नेहशब्दबुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्काराश्चतुर्विंशतिगुणाः ॥
३. उत्क्षेपणावक्षेपणाकुञ्चनप्रसारणगमनानि पञ्च कर्माणि ॥
४. परमपरं चेति द्विविधं सामान्यम् ॥
५. नित्यद्रव्यवृत्तयो विशेषास्त्वनन्ता एव ॥
६. समवायस्त्वेक एव ॥
७. अभावश्चतुर्विधः । प्रागभावः प्रध्वंसाभावोऽत्यन्ताभावोऽन्योन्याभावश्चेति॥
Ø द्रव्य-
I. गन्धवतीपृथिवी। सा द्विविधा नित्यानित्या च । नित्या परमाणुरूपा । अनित्या कार्यरूपा । पुनस्त्रिविधा शरीरेन्द्रियविषयभेदात्। शरीरमस्मदादीनाम् । इन्द्रियं गन्धग्राहकं घ्राणं नासाग्रवर्ति । विषयो मृत्पाषाणादिः ॥
II. शीतस्पर्शवत्यआपः। ता द्विविधाः नित्या अनित्याश्च । नित्याः परमाणुरूपाः । अनित्याः कार्यरूपाः. । पुनस्त्रिविधाः. शरीरेन्द्रियविषयभेदात्। शरीरं वरुणलोके । इन्द्रियं रसग्राहकं रसनं जिह्वाग्रवर्ति । विषयः सरित्समुद्रादिः ॥
III. उष्णस्पर्शवत्तेजः । तद्द्विविधं नित्यमनित्यं च ।नित्यं परमाणुरूपम् । अनित्यं कार्यरूपम् । पुनस्त्रिविधं शरीरेन्द्रियविषयभेदात्। शरीरमादित्यलोके । इन्द्रियं रूपग्राहकं चक्षुः कृष्णताराग्रवर्ति । विषयश्चतुर्विधः । भौमदिव्यौदर्याकरजभेदात्। भौमं वह्न्यादिकम् । अबिन्धनं दिव्यं विद्युदादि । भुक्तस्य परिणामहेतुरौदर्यम्. आकरजं सुवर्णादि ॥
IV. रूपरहितस्पर्शवान्वायुः। स द्विविधो नित्योऽनित्यश्च । नित्यः परमाणुरूपः । अनित्यः कार्यरूपः । पुनस्त्रिविधः शरीरेन्द्रियविषयभेदात्। शरीरं वायुलोके । इन्द्रियं स्पर्शग्राहकं त्वक्सर्वशरीरवर्ति । विषयो वृक्षादिकम्पनहेतुः ॥ शरीरान्तःसंचारी वायुः प्राणः । स चैकोऽप्युपाधिभेदात्प्राणापानादिसंज्ञालभते ॥
V. शब्दगुणमाकाशम्। तच्चैकं विभु नित्यं च ॥
VI. अतीतादिव्यवहारहेतुःकालः। स चैको विभुर्नित्यश्च ॥
VII. प्राच्यादिव्यवहारहेतुर्दिक् । सा चैका विभ्वी नित्या च ॥
VIII. ज्ञानाधिकरणमात्मा । स द्विविधः परमात्मा जीवात्मा च । तत्रेश्वरः सर्वज्ञः परमात्मैक एव । जीवात्मा प्रतिशरीरं भिन्नो विभुर्नित्यश्च ॥
IX. सुखाद्युपलब्धिसाधनमिन्द्रियंमनः । तच्च प्रत्यात्मनियतत्वादनन्तंपरमाणुरूपं नित्यं च ॥
Ø गुण-
चक्षुर्मात्रग्राह्यो गुणोरूपम्। तच्चशुक्लनीलपीतरक्तहरितकपिशचित्रभेदात्सप्तविधंपृथिवीजलतेजोवृत्ति । तत्र पृथिव्यां सप्तविधम् । अभास्वरशुक्लं जले । भास्वरशुक्लं तेजसि ॥
रसनग्राह्यो गुणोरसः। स च मधुराम्ललवणकटुकषायतिक्तभेदात्षड्विधः। पृथिव्यां षड्विधः । जले मधुर एव ॥
घ्राणग्राह्यो गुणोगन्धः। स च द्विविधः सुरभिरसुरभिश्च । पृथिवीमात्रवृत्तिः ।
त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यो गुणोसपर्शः। स च त्रिविधः शीतोष्णानुष्णाशीतभेदात्। पृथिव्यप्तेजोवायुवृत्तिः। तत्र शीतो जले । उष्णस्तेजसि । अनुष्णाशीतः पृथिवीवाय्वोः ॥ रूपादिचतुष्टयं पृथिव्यां पाकजमनित्यं च । अन्यत्रापाकजं नित्यमन्त्यं च । नित्यगतं नित्यम् । अनित्यगतमनित्यम् ॥
एकत्वादिव्यवहारहेतुः संख्या । नवद्रव्यवृत्तिरेकत्वादिपरार्धपर्यन्ता। एकत्वं नित्यमनित्यं च । नित्यगतं नित्यमनित्यगतमनित्यम्। द्वित्वादिकं तु सर्वत्रानित्यमेव।
मानव्यवहारकारणं परिमाणम् । नवद्रव्यवृत्ति । तच्चतुर्विधम् । अणु महद्दीर्घं ह्रस्वं चेति।
पृथग्व्यवहारकारणं पृथग्त्वम्। सर्वद्रव्यवृत्ति ॥
संयुक्तव्यवहारहेतुः संयोगः। सर्वद्रव्यवृत्तिः ॥
संयोगनाशकोगुणो विभागः। सर्वद्रव्यवृत्तिः ॥
परापरव्यवहारासाधारणकारणे परत्वापरत्वे । पृथिव्यादिचतुष्टयमनोवृत्तीति। ते द्विविधे दिक्कृते कालकृते च । दूरस्थे दिक्कृतं परत्वम् । समीपस्थे दिक्कृतमपरत्वम् । ज्येष्ठे कालकृथं परत्वम् । कनिष्ठे कालकृतमपरत्वम् ॥
आद्यपतनासमवायिकारणं गुरुत्वम् । पृथिवीजलवृत्ति ॥
आद्यस्यन्दनासमवायिकारणं द्रवत्वंपृथिव्यप्तेजोवृत्ति। तद्द्विविधं सांसिद्धिकं नैमित्तिकं च । सांसिद्धिकं जले नैमित्तिकं पृथिवीतेजसोः । पृथिव्यां घृतादावग्निसंयोगजन्यंदरवत्वम् । तेजसि सुवर्णादौ ॥
चूर्णादिपिण्डीभावहेतुर्गुणः स्नेहः । जलमात्रवृत्तिः ॥
श्रोत्रग्राह्यो गुणःशब्दः । आकाशमात्रवृत्तिः । स द्विविधो द्वन्यात्मको वर्णात्मकश्चेति । द्वन्यात्मको भेर्यादौ । वर्णात्मकः संस्कृतभाषादिरूपः ॥
सर्वव्यवहारहेतुर्बुद्धिर्ज्ञानम् । सा द्विविधा स्मृतिरनुभवश्च । संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः । तद्भिन्नं ज्ञानमनुभवः ॥ स द्विविधो यथार्थोऽयथार्थश्च । तद्वति तत्प्रकारकोऽनुभवो यथार्थः । यथा रजत इदं रजतमिति ज्ञानम् । स एव प्रमेत्युच्यते । तदभाववति तत्प्रकारकोऽनुभवोऽयथार्थः। यथा शुक्ताविदं रजतमिति ज्ञानम् ॥
यथार्थानुभवश्चतुर्विधः प्रत्यक्षानुमित्युपमितिशब्दभेदात्। तत्करणमपि चतुर्विधं प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दभेदात्॥
असाधारणंकारणं करणम्।
कार्यनियतपूर्ववृत्ति कारणम्।
कार्यंप्रागभावप्रतियोगि ।
कारणं त्रिविधं समवाय्यसमवायिनिमित्तभेदात्।
१. यत्समवेतं कार्यमुत्पद्यते तत्समवायिकारणम्।यथा तन्तवः पटस्य पटश्च स्वगतरूपादेः।
२. कार्येण कारणेन वा सहैकस्मिन्नर्थे समवेतत्वे सति यत्कारणं तदसमवायिकारणम् । यथा तन्तुसंयोगः पटस्य तन्तुरूपं पटरूपस्य।
३. तदुभयभिन्नं कारणं निमित्तकारणम् । यथा तुरीवेमादिकं पटस्य।
तदेतत्त्रिविधकारणमध्ये यदसाधारणं कारणं तदेव करणम् ॥
तत्र प्रत्यक्षज्ञानकरणं प्रत्यक्षम् । इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यं ज्ञानंप्रत्यक्षम् ।तद्द्विविधं निर्विकल्पकंसविकल्पकं चेति । तत्र निष्प्रकारकं ज्ञानं निर्विकल्पकं यथेदं किंचित् । सप्रकारकं ज्ञानं सविकल्पकं यथा डित्थोऽयं ब्रह्मणोऽयं श्यामोऽयमिति ॥
प्रत्यक्षज्ञानहेतुरिन्द्रियार्थसन्निकर्षःषड्विधः । संयोगः संयुक्तसमवायः संयुक्तसमवेतसमवायः समवायः समवेतसमवायो विशेषणविशेष्यभावश्चेति।
· चक्षुषा घटप्रत्यक्षजनने संयोगः सन्निकर्षः ।
· घटरूपप्रत्यक्षजनने संयुक्तसमवायः सन्निकर्षः चक्षुःसंयुक्ते घटे रूपस्य समवायात्।
· रूपत्वसामान्यप्रत्यक्षेसंयुक्तसमवेतसमवायः सन्निकर्षः चक्षुःसंयुक्ते घटे रूपं समवेतं तत्र रूपत्वस्य समवायात् ।
· श्रोत्रेण शब्दस्याकाशगुणत्वात्गुणगुणिनोश्चसमवायात्।
· शब्दत्वसाक्षात्कारे समवेतसमवायः सन्निकर्षः श्रोत्रसमवेते शब्दे शब्दत्वस्य समवायात्।
· अभावप्रत्यक्षे विशेषणविशेष्यभावः सन्निकर्षो घटाभाववद्भूतलमित्यत्रचक्षुःसंयुक्ते भूतले घटाभावस्य विशेषणत्वात्।
एवं सन्निकर्षषट्कजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । तत्करणमिन्द्रियम् । तस्मादिन्द्रियं प्रत्यक्षप्रमाणमिति सिद्धम् ॥
अनुमितिकरणमनुमानम्। परामर्शजन्यं ज्ञानमनुमितिः । व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानंपरामर्शः । यथा वह्निव्याप्यधूमवानयंपर्वत इति ज्ञानं परामर्शः । तज्जन्यं पर्वतो वह्निमानिति ज्ञानमनुमितिः । यत्र यत्र धूमस्तत्राग्निरिति साहचर्यनियमो व्याप्तिः । व्याप्यस्य पर्वतादिवृत्तित्वं पक्षधर्मता ॥
अनुमानं द्विविधं स्वार्थं परार्थं च । तत्र स्वार्थं स्वानुमितिहेतुः । तथा हि स्वयमेव भूयो दर्शनेन यत्र धूमस्तत्र अग्निरिति महानसादौ व्याप्तिं गृहीत्वा पर्वतसमीपं गतस्तद्गते चाग्नौ सन्दिहानः पर्वते धूमं पश्यन् व्याप्तिं स्मरति यत्र धूमस्तत्राग्निरिति । तदन्तरं वह्निव्याप्यधूमवानयंपर्वत इति ज्ञानमुत्पद्यते । अयमेव लिङ्गपरामर्षमित्युच्यते। तस्मात्पर्वतो वह्निमानिति ज्ञानमनुमितिरुत्पद्यते। तदेतत्स्वार्थानुमानम्। यत्तु स्वयं धूमादग्निमनुमाय परप्रतिपत्त्यर्थं पञ्चावयववाक्यं प्रयुक्ते तत्परार्थानुमानम् । यथा पर्वतो वह्निमान्। धूमवत्त्वात् । यो यो धूमवान् स वह्निमान् यथा महानसः । तथा चायम् । तस्मात्तथेति । अनेन प्रतिपादिताल्लिङ्गात्परोऽप्यग्निंप्रतिपद्यते ॥
प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमानि पञ्चावयवः । पर्वतो वह्निमानिति प्रतिज्ञा । धूमवत्त्वादिति हेतुः । यो यो धूमवान् स सोऽग्निमान् यथा महानस इत्युदाहरणम् । तथा चायमिति उपनयः । तस्मात्तथेति निगमनम् ॥
स्वार्थानुमितिपरार्थानुमित्योर्लिङ्गपरामर्शएव करणम् । तस्माल्लिङ्गपरामर्शाऽनुमानम्॥
लिङ्गं त्रिविधम् । अन्वयव्यतिरेकि केवलान्वयि केवलव्यतिरेकि चेति ।
१. अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमदन्वयव्यतिरेकि। यथा वह्नौ साध्ये धूमवत्त्वम् । यत्र धूमस्तत्राग्निर्यथा महानस इत्यन्वयव्याप्तिः । यत्र वह्निर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्ति यथा महाह्रद इति व्यतिरेकव्याप्तिः ।
२. अन्वयमात्रव्याप्तिकं केवलान्वयि यथा घटोऽभिधेयः प्रमेयत्वात्पटवत् । अत्र प्रमेयत्वाभिध्यत्वयोर्व्यतिरेकव्याप्तिर्नास्तिसर्वस्यापि प्रमेयत्वादभिधेयत्वाच्च।
३. व्यतिरेकमात्रव्याप्तिकं केवलव्यतिरेकि यथा पृथिवी तरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वात् । यदितरेभ्यो न भिद्यते न तद्गन्धवत् । यथा जलम् । न चेयं तथा । तस्मान्न तथेति अत्र यद्गन्धवत्तदितरभिन्नमित्यन्वयदृष्टन्तोनास्ति पृथिवीमात्रस्य पक्षत्वात् ॥
संदिग्धसाध्यवान्पक्षः ।यथा धूमवत्त्वेहेतौ पर्वतः॥
निश्चितसाध्यवान् सपक्षः। यथातत्रैव महानसः॥
निश्चितसाध्याभाववान् विपक्षः। यथातत्रैव महाह्रदः ॥
सव्यभिचारविरुद्धसत्प्रतिपक्षासिद्धबाधिताःपञ्च हेत्वाभासाः ॥
१. सव्यभिचारोऽनैकान्तिकः । स त्रिविधः । साधारणासाधारणानुपसंहारिभेदात्।
· तत्रसाध्याभाववद्वृत्तिः साधारणोअनैकान्तिकः। यथा पर्वतो वह्निमान् प्रमेयत्वादिति प्रमेयत्वस्य वह्न्यभाववति ह्रदे विद्यमानत्वात्।
· सर्वसपक्षविपक्षव्यावृत्तोऽसाधारणः। यथा शब्दो नित्यः शब्दत्वादिति । शब्दत्वं सर्वेभ्यो नित्येभ्योऽनित्येभ्यश्चव्यावृत्तं शब्दमात्रवृत्ति।
· अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तरहितोऽनुपसंहारी। यथा सर्वमनित्यं प्रमेयत्वादिति । अत्र सर्वस्यापि पक्षत्वाद्दृष्टान्तोनास्ति ॥
२. साध्याभावव्याप्तोहेतुर्विरुद्धः। यत्र शब्दो नित्यः कृतकत्वादिति । कृतकत्वं हि नित्यत्वाभावेनानित्यत्वेनव्याप्तम् ॥
३. यस्यसाध्याभावसाधकं हेत्वन्तरंविद्यते ससत्प्रतिपक्षः। यथा शब्दो नित्यः श्रावणत्वाच्छब्दत्ववदिति। शब्दोऽनित्यः कार्यत्वाद्घटवदिति ॥
४. असिद्धस्त्रिविधः । आश्रयासिद्धः स्वरूपासिद्धो व्याप्यत्वासिद्धश्चेति।
· आश्रयासिद्धो यथा गगनारविन्दं सुरभ्यरविन्दत्वात्सरोजारविन्दवत्। अत्र गगनारविन्दमाश्रयः । स च नास्त्येव ।
· स्वरूपासिद्धो यथा शब्दो गुणश्चाक्षुषत्वात् । अत्र चाक्षुषत्वं शब्दे नास्ति शब्दस्य श्रावणत्वात् ।
· सोपाधिको व्याप्यत्वासिद्धः । साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापक उपाधिः।साध्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वंसाध्य व्यापकत्वम्। साधनवन्निष्टात्यन्ताभावप्रतियोगित्वंसाधारणाव्यपकत्वम
।पर्वतो धूमवान् वह्निमत्त्वादित्यत्रार्द्रेन्धसंयोगउपाधिः । तथा हि । यत्र धूमस्तत्रार्द्रेन्धनसंयोगइति साध्यव्यापकता। यत्र वह्निस्तत्रार्द्रेन्धनसंयोगाभावादितिसाधनाव्यापकता । एवं साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वादार्द्रेन्धनसंयोगउपाधिः । सोपाधिकत्वाद्वह्निमत्त्वंव्याप्यत्वासिद्धम् ॥
५. यस्यसाध्याभावः प्रमाणान्तरेण निश्चितःस बाधितः । यथा वह्निरनुष्णो द्रव्यत्वादिति । अत्रानुष्णत्वं साध्यं तदभाव उष्णत्वं स्पार्शनप्रत्यक्षेण गृह्यत इति बाधितत्वम् ॥
उपमितिकरणमुपमानम् । संज्ञासंज्ञिसंबन्धज्ञानमुपमितिः । तत्करणं सादृश्यज्ञानम् । अतिदेशवाक्यार्थस्मरणमवान्तरव्यापारः। तथा हि कश्चिद्गवयशब्दार्थमजानन्कुतश्चिदारण्यकपुरुषाद्गोसदृशोगवय इति श्रुत्वा वनं गतो वाक्यार्थं स्मरन् गोसदृषं पिण्डं पश्यति । तदनन्तरमसौ गवयशब्दवाच्य इत्युपमितिरुत्पद्यते॥
आप्तवाक्यंशब्दः। आप्तस्तु यथार्थवक्ता । वाक्यंपदसमूहः। यथा गामानयेति । शक्तंपदम्। अस्मात्पदादयमर्थो बोद्धव्य इतीश्वरसंकेतः शक्तिः ॥
आकाङ्क्षायोग्यतासंनिधिश्चवाक्यार्थज्ञानहेतुः।
· पदस्य पदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्तान्वयाननुभावकत्वमाकाङ्क्षा।
· अर्थाबाधो योग्यता ।
· पदानामविलम्बेनोच्चारणंसंनिधिः ॥
आकाङ्क्षादिरहितं वाक्यमप्रमाणम् । यथा गौरश्वः पुरुषो हस्तीति न प्रमाणमाकाङ्क्षाविरहात्। अग्निना सिञ्चेदिति न प्रमाणं योग्यताविरहात् । प्रहरे प्रेहरेऽसहोच्चारितानिगामानयेत्यादिपदानि न प्रमाणं संनिध्यभावात् ॥
वाक्यं द्विविधम् । वैदिकं लौकिकं च । वैदिकमीश्वरोक्तत्वात्सर्वमेवप्रमाणम् । लौकिकं त्वाप्तोक्तं प्रमाणम् । अन्यदप्रमाणम्। वाक्यार्थज्ञानं शब्दज्ञानम् । तत्करणं शब्दः ॥
अयथार्थानुभवस्त्रिविधः संशयविपर्ययतर्कभेदात्।
· एकस्मिन्धर्मिनि विरुद्धनानाधर्मवैशिष्ट्यावगाहि ज्ञानंसंशयः। यथा स्थाणुर्वा पुरुषो वेति ।
· मिथ्याज्ञानं विपर्ययः । यथा शुक्ताविदं रजतमिति ।
· व्याप्यारोपेण व्यापकारोपस्तर्कः। यथा यदि वह्निर्न स्यात्तर्हि धूमोऽपि न स्यादिति।
स्मृतिरपि द्विविधा । यथार्थायथार्था च। प्रमाजन्या यथार्था । अप्रमाजन्यायथार्था ॥
सर्वेशामनुकूलतया वेदनीयं सुखम् ॥ सर्वेशां प्रतिकूलतया वेदनीयं दुःखम् ॥ इच्छा कामः ॥ क्रोधो द्वेषः ॥ कृतिः प्रयत्नः ॥ विहितकर्मजन्यो धर्मः ॥ निषिद्धकर्मजन्यस्त्वधर्मः ॥
बुद्ध्यादयोऽष्टावात्ममात्रविशेषगुणाः ॥ बुद्धीच्छाप्रयत्ना द्विविधाः । नित्या अनित्याश्च। नित्या ईश्वरस्य । अनित्या जीवस्य ॥
संस्कारस्त्रिविधः। वेगो भावना स्थितिस्थापकश्चेति ।
· वेगःपृथिव्यादिचतुष्टयमनोवृत्तिः।
· अनुभवजन्यास्मृतिहेतुर्भावनात्ममात्रवृत्तिः ।
· अन्यथाकृतस्य पुनस्तदवस्थापादकः स्थितिस्थापकःकटादिपृथिवीवृत्तिः ॥
Ø चलनात्मकंकर्म। पृथिव्यादिचतुष्टयमनोमात्रवृत्ति।
१. ऊर्ध्वदेशसंयोगहेतुरुत्क्षेपणम्। २. अधोदेशसंयोगहेतुरपक्षेपणम्।
२. शरीरसंनिकृष्टसंयोगहेतुराकुञ्चनम्। ४. विप्रकृष्टसंयोगहेतुःप्रसारणम् ।
३. अन्यत्सर्वं गमनम् ।
Ø नित्यमेकमनेकानुगतं सामान्यम्। द्रव्यगुणकर्मवृत्ति । तद्द्विविधं परापरभेदात् । परं सत्ता। अपरं द्रव्यत्वादिः ॥
Ø नित्यद्रव्यवृत्तयो व्यावर्तकाविशेषाः ॥
Ø नित्यसंबन्धःसमवायः। अयुतसिद्धवृत्तिः। ययोर्द्वयोर्मध्ये एकमविनश्यदपराश्रितमेवावतिष्टतेतावयुतसिद्धौ । यथावयवावयविनौ गुणगुणिनौ क्रियाक्रियावन्तौ जातिव्यक्ती विशेषनित्यद्रव्ये चेति ॥
Ø अभाव-
· अनादिः सान्तः प्रागभावः । उत्पत्तेः पूर्वं कार्यस्य ।
· सादिरनन्तः प्रध्वंसः । उत्पत्त्यनन्तरं कार्यस्य।
· त्रैकालिकसंसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिताकोऽत्यन्ताभावः।यथा भूतले घटो नास्तीति ।
· तादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकोऽन्योन्याभावः।यथा घटः पटो न भवतीति ॥
सर्वेषां पदार्थानां यथायथमुक्तेष्वन्तर्भावात्सप्तैवपदार्था इति सिद्धम् ॥
काणादन्यायमतयोर्बालाव्युत्पत्तिसिद्धये।
अन्नंभट्टेन विदुषा रचितस्तर्कसंग्रहः ॥
if any question, you can comments.... ConversionConversion EmoticonEmoticon